تأملات در فلسفه غیراولی

"من از خود کانت نیز بیشتر به فلسفه او وفادارم".

اگر هم این سخن فیشته (1762-1814) صادق نباشد، دست‌کم بی‌معنا هم نیست؛ زیرا فیلسوفان بزرگ فلسفه‌های خود را نمی‌سازند؛ یعنی آن را جعل نمی‌کنند، بلکه اصول، مبانی و ساختار کلی آن را کشف می‌کنند. به همین دلیل آنان مخیر نیستند که هر مطلبی در فلسفه خود بگویند یا هر نتیجه‌ای بگیرند و، به‌طور کلی، هر چیزی بگنجانند؛ زیرا آنها تابع ضرورت درونی آن فلسفه هستند و چه بسا دیگرانی بتوانند منطق آن فلسفه و ضرورت درونی آن را بهتر از فیلسوف مؤسس آن، درک کنند و به‌کار گیرند. نسبت فیلسوف مؤسس با فلسفه‌ای که مطرح می‌کند، همانند نسبتی است که دیگران و آیندگان با آن دارند. فیلسوف مؤسس فقط فضلِ تقدم دارد و لزوما از تقدمِ فضل برخوردار نیست.

این مطلب نتایج عملی دارد؛ از جمله این‌که خود فیلسوف نیز از همه زوایای فلسفه خودش آگاه نیست. لذا محال نیست که فیلسوف در مورد فلسفه خودش به اشتباه بیفتد. بنابراین در همه موارد لازم نیست که فقط و فقط حرف‌های خود او را ملاک قرار دهیم.