تأملات در فلسفه غیراولی

"انسان باز هم به دین، دو هزار قرن دیگر فرصت نخواهد داد تا خود را از نو بیازماید و وقت بشر را ضایع کند. مهلت آن تمام شده است و آزمایشش به پایان رسیده است. کارنامه خودش آن را پایان داده است. بشر نمی‌تواند اعصار متمادی را تا ابد برای آزمایش نظام‌های بی‌اعتبار تلف کند". این سخنان را موریسن ایساک سویفت (1856-1946)، آنارشیست پر جوش و خروش آمریکایی، درباره ماجرایی گفته است. می‌توان سخن او را به سایر چیزها نیز تعمیم داد و نتیجه‌گیری کلی کرد. مسئله این است که در برابر مشکلات، به‌طور کلی، چه راهی را باید در پیش گرفت؟

معمولا در هر ملت و جامعه‌ای، در هر زمینه‌ای، دست‌کم دو جریان رقیب بزرگ وجود دارد. وقتی که مشکلاتی در زندگی انسان‌ها رخ می‌دهد، واکنش آنها دو گونه است. جریان (الف) می‌گوید که آموزه‌هایش به‌طور کامل یا به درستی عملی نشده و به همین دلیل مشکلاتی به‌وجود آمده است. راه‌حل این است که آن آموزه‌ها بیشتر و شدیدتر اجرا شود تا در آینده مشکل برطرف گردد. اما جریان (ب) بر این باور است که سرشت آن آموزه‌ها باطل و مشکل‌ساز است و باید همین حالا از اساس آن‌ها را کنار گذاشت.

برای مثال طرفداران مارکسیسم می‌گفتند که آموزه‌های مارکسیستی به‌درستی جامه عمل نپوشیده است وگرنه در کشورهای کمونیستی آن فجایع رخ نمی‌داد. آنان راه‌حل را در بازسازی مارکسیسم می‌دانستند. لیبرال‌ها اصل مارکسیسم را باطل قلمداد می‌کردند و راه‌ نجات را کنار گذاشتن آن می‌دانستند. در یک جامعه دینی، طرفداران دین مسبب مشکلات را سستی در دینداری معرفی می‌کنند و راه‌حل واقعی مشکلات را در پافشاری بر انجام بیشتر و بهتر دستورات دینی می‌دانند، اما مخالفان می‌گویند راه‌حل واقعی کنار گذاشتن آن است. دعوای جناح چپ و راست، جریان فلان و بهمان و... نیز به همین منوال است. 

 چنین دیدگاهی ابطال‌ناپذیر است و می‌تواند تا ابد ادامه پیدا کند. همیشه می‌توان ادعا کرد که فلان آموزه درست و کامل اجرا نشده است. و صد البته سخن نادرستی نیست؛ زیرا هیچ نظریه‌ای در این جهان نمی‌تواند به نحو ایدئال محقق شود؛ دست‌کم تاکنون چنین چیزی اتفاق نیفتاده است. پس راه‌حل و ملاک داوری چیست؟

محکی وجود دارد: {هر آموزه‌ای باید به همان اندازه که عملی می‌شود، نتایج نیک به بار آورد}. اینکه کسی ادعا کند اگر فلان آموزه یا مکتب به نحو کامل و کاملا درست عملی شود، آن‌گاه در آینده مشکلات حل می‌شود، فقط زمینه سواستفاده‌های عظیم را فراهم آورده است. اگر ایده‌ای ادعا کند می‌تواند وضع بشر را بهبود بخشد، باید نقدا چنین کند. زندگی انسان کوتاه‌تر از آن است که با او نسیه حساب کنند.